مطالعه ثمربخش چگونه است؟

یکی از مشکلاتی که بسیاری از داوطلبان عزیز در زمینه آمادگی برای کنکور با آن مواجه هستند چگونه مطالعه کردن است.آنها سعی می‌کنند تا طبق برنامه ریزی خود پیش رفته و درس بخوانند، اما شیوه مطالعاتی‌شان چندان صحیح نیست و این موضوع باعث می‌شود تا این عزیزان، با وجود وقتی که می‌گذارند و انرژی‌ای که صرف می‌کنند، از تلاش خود نتیجه خوبی کسب نکنند و فقط زمان مطالعه خود را هدر دهند؛ به همین دلیل در این مقاله سعی کردیم که شما را با مراحل مختلف یک مطالعه خوب و ثمربخش و نکات ریز و اصولی آن آشنا کنیم تا با توجه به آنها بتوانید در وقت کمتر، در این زمینه موفق‌تر باشید.

یک مطالعه خوب، شامل مراحل مختلفی است و اگر شما هر یک از این مراحل را به خوبی رعایت کنید، می‌توانید نتیجه بسیار خوبی در کنکور بگیرید. این مراحل، شامل موارد زیر است:

الف- پیش خوانی

پیش‌خوانی، اولین مرحله از مطالعه شماست. این مرحله‌، تصویری کلی از مطالب فصل و سازمان‌بندی آن به شما به دست می‌دهد. برای این منظور،نخست به مرور کلی فصل مورد نظرتان بپردازید تا با موضوعات مطرح شده در آن آشنا شوید. بعد از آن، فهرست مطالب فصل را بخوانید و سپس عناوین بخش‌های اصلی و فرعی فصل را مورد توجه قرار می‌دهید و تصاویر و نمودارها را از نظر بگذرانید. در این مرحله ممکن است سؤال‌هایی به ذهنتان خطور کند که پس از خواندن فصل به طور کامل، بتوانید به آنها پاسخ دهید.

ب- سؤال کردن

بخش های هر فصل از کتاب مورد نظرتان را یکی یکی در نظر بگیرید و هر سه مرحله سؤال کردن، خواندن و به خود پس دادن را در مورد هر فصل اعمال کنید. در هنگام خواندن مطالب هر بخش، موضوعات مهم آن را به صورت یک یا چند سؤال در نظر بگیرید تا بعداً به آنها پاسخ بدهید. از خود بپرسید: «نویسنده در این بخش چه مفاهیم مهمی را در نظر داشته است؟» و سپس با توجه به عناوین کلی که قبلاً مطالعه کرده‌اید به سؤالاتی که برای شما پیش می‌آید به دقت توجه کنید تا هنگام مطالعه بتوانید به آنها پاسخ دهید. طرح سؤال باعث می‌شود تا شما با تمرکز بیشتری به مطالعه ادامه دهید و کمتر، چیزی را از قلم بیندازید.

پ- خواندن

در این مرحله، مطالب هر بخش از فصل را برای آگاهی از معنا و مفهوم آن با دقت بخوانید و ضمن خواندن سعی کنید به سؤال‌هایی که در مرحله سؤال کردن مطرح شده بود، پاسخ دهید. درباره مطالبی که می‌خوانید تامل کنید و بکوشید که بین آن مطالب و اطلاعات قبلی خود ارتباط برقرار کنید. می توانید زیرِ واژه‌ها یا عبارت‌های اصلی را خط بکشید؛ اما میزان آن نباید از 10 تا 15 درصد متن تجاوز کند. تا وقتی تمام مطالب بخش معینی را نخوانده یا با همه مفاهیم اصلی آشنا نشده و اهمیت نسبی آنها را ارزیابی نکرده‌اید، یادداشت بر ندارید.

ت- به خود پس دادن

پس از خواندن هر بخش سعی کنید که مفاهیم اصلی را به خاطر بیاورید و اطلاعات اصلی و کلیدی را از حفظ با خود بگویید. مفاهیم را به زبان خودتان بازگو کنید و اطلاعات را ترجیحاً با صدای بلند، و در صورتی که تنها نیستید، آهسته بگویید و زیر لب تکرار کنید. مطالبی را که به یاد می‌آورید با متن کتاب تطبیق دهید تا مطمین شوید که آنها را به صورت کامل و درست حفظ کرده‌اید. به کمک روش به خود پس دادن مطالب، به کمبود اطلاعات خود پی می‌برید و می‌توانید آنها را در ذهن خود سازماندهی کنید.

ث- خلاصه برداری کردن

یکی از کارهای مهمی که انجام آن، نقش اساسی در یادگیری شما خواهد داشت این است که پس از به خود پس دادن، همه مطالب مهم و اصلی را به صورت خلاصه در دفتری مخصوص خلاصه برداری کنید تا بعداً بتوانید از آن استفاده نمایید. به خاطر داشته باشید که خلاصه‌برداری شما نباید به دلیل وسواس و حساسیتتان، همه مطالب یا حجم زیادی از آنها را دربر بگیرد و نیز نباید از مطالب مهم خالی باشد؛ بلکه باید جامع و کامل باشد و در مرحله بعدی آمادگی برای کنکور، که تقریباً در خرداد ماه است و مرور مطالب را دربر می‌گیرد، شما را از خواندن دوباره کتاب بی‌نیاز کند. پس از آنکه بخشی از فصل را به این شیوه مطالعه کردید، به بخش بعدی بپردازید و دوباره، مراحل سؤال کردن، خواندن، به خود پس دادن و خلاصه‌برداری را تکرار کنید.

ج- مرور

مرور، یکی از مهم‌ترین مراحل یادگیری و آمادگی برای کنکور است. اگر مطالبی را که قبلاً مطالعه کرده‌اید، مرور نکنید، بخشی از آن یا همه آن را فراموش خواهید کرد؛ بنابراین، حتماً باید مرورهای مداوم و پیوسته را در برنامه درسی هفتگی خود بگنجانید. برای انجام این کار می‌توانید در پایان ساعات مطالعه یک درس، زمانی را برای مرور مطالب در نظر بگیرید و سپس در پایان هر هفته یا هر دو هفته، بسته به حجم مطالب و نیز سختی و آسانی هر درس، ساعاتی را برای مرور درس‌ها در برنامه درسی خود بگنجانید، و در نهایت همه شما عزیزان، بسته به میزان درسی که مطالعه کرده‌اید، زمانی را پس از عید حتماً به مرور نهایی دروس خود اختصاص دهید.

چ- آزمون

پس از مرور مطالب، باید به آزمون و تست‌زنی بپردازید. تست‌زنی نشان می‌دهد که شما تا چه حدی از مطالب را یاد گرفته‌اید و چه اشکالاتی دارید. می‌توانید تست‌زنی را در چندین مرحله انجام دهید؛ مثلاً در پایان هر هفته درسی خود، ساعاتی را به تست‌زنی تمرینی دروس مختلف اختصاص دهید و این کار را پیوسته ادامه دهید تا اینکه بعد از عید و به خصوص در خرداد ماه به تست‌زنی سرعتی بپردازید. پس از انجام تست‌زنی و دیدن اشکالات خود، در همان روز یا ساعت بعدی مطالعه آن درس در برنامه درسی‌تان، به سراغ مطالبی بروید که آنها را غلط زده‌اید و دوباره آن مباحث را مرور کنید. به این ترتیب خواهید دید که شما، یک بار دیگر، مطالب را مرور کرده و سطح یادگیری خود را بالا برده‌اید.

مطالعه گروهی

برخی از داوطلبان معتقدند که مطالعه گروهی، در یادگیری بهتر و سریع‌تر بعضی از دروس، سودمند است؛ با این حال، مطالعه گروهی باید با روشی ویژه انجام گیرد؛ در غیر این صورت، جز اتلاف وقت و ناکامی، نتیجه‌ای به بار نخواهد آورد. برای اینکه به عنوان یک داوطلب از مطالعه گروهی خود بهره لازم را ببرید به این نکات توجه کنید:

1- اندازه گروه مهم است. گروه می‌تواند شامل دو نفر باشد؛ ولی اگر تعداد اعضا بین سه تا شش نفر باشد، مطلوب‌تر است؛ به طوری که اگر یک نفر نتوانست در جلسه شرکت کند، گروه بتواند به کار خود ادامه دهد.

2-    یک نفر از اعضا باید در نقش سر گروه عمل کند. او باید مراقب باشد که جلسه به شکل درستی اجرا شود و کسی بیش از حد صحبت نکند یا خیلی وقت جلسه را به هدر ندهد.

3-    هر یک از اعضا باید مطالب فصل آینده را به خوبی مطالعه کرده و در ضمن، خود را برای پاسخگویی به سؤالات و اشکالات دیگر افراد گروه آماده کند؛ به علاوه، اگر در میان افراد، دانش‌آموزان قوی و ضعیف وجود داشته باشند، باید سعی شود تا همه بتوانند از مباحث و نکات کلیدی استفاده کرده و آنها را یاد بگیرند. از آنجایی که دانش‌آموزان ضعیف باعث می‌شوند که دانش‌آموزان قوی به صورت کندی در جلسات گروهی پیش بروند، ممکن است که این روند به دانش‌آموزان قوی لطمه بزند.

4-    همه باید در مطالعه گروهی به خاطر داشته باشند که تمام مراحل یک مطالعه را رعایت کنند تا بعداً در مراحل مرور و تست زنی، دچار اشکال نشوند.

5-    مطالعه جمعی باعث می‌شود که هر لحظه امکان گفت ‌و گو بین افراد در موضوع‌های مختلف به وجود آید. به خاطر داشته باشید که این بحث‌ها، سبب تمرکز نداشتن در مطالعه و کاهش در پیشرفت یادگیری می‌شود.

6-     مطالعه جمعی برای برخی از کتاب‌های درسی، مانند ریاضی، مناسب است و می‌تواند در فراگیری تاثیر مثبت داشته باشد؛ البته در این مورد نیز اگر دانش‌آموز، آن بخش از درس را که می‌تواند به تنهایی مطالعه کند، خوانده و بخشی‌را که مشکل دارد با دیگران حل و فصل کند، این موضوع بر یادگیری وی تاثیر بیشتری می‌گذارد.

7-    اگر مطالعه گروهی، برای رفع اشکال انجام شود، در مقایسه با مطالعه گروهی یک فصل یا بخش‌هایی از یک یا چند کتاب، بهتر است؛ بنابراین، به شما عزیزان توصیه می‌شود هم برای اینکه از وقت خود استفاده خوبی داشته باشید و هم از مطالعه گروهی نتیجه بهتری بگیرید، برای رفع اشکال به مطالعه گروهی مبادرت کنید تا مطالعه شما جنبه مرور کردن داشته باشد.

8-    می‌توانید بعد از مطالعه، با دوستان خود درباره مطالب مطالعه شده بحث کنید. این امر باعث می‌شود که مطالب بهتر در ذهن شما باقی بماند. گفت‌وگو با دوستان درباره مطالب خوانده شده، نوعی مرور مطالب محسوب می‌شود و مطالب در ذهن باقی خواهد ماند.

9-    یک بار جلسه مطالعه گروهی راه بیندازید و منصفانه آن را محک بزنید. اگر شما از این روش استفاده کردید و جواب نداد، آن را تعدیل کنید، و اگر باز هم جواب نداد، از آن دست بردارید و سعی کنید که به مطالعه انفرادی بپردازید و سپس برای رفع اشکال با دوست یا دوستان خود جلسه بگذارید.

برای اینکه از زحمت و تلاش خود در مطالعه، بهترین استفاده را ببرید حتماً به نکات زیر نیز توجه کنید:

1-    روش صحیح خط کشیدن زیر نکات مهم، به این صورت است که ابتدا باید مطالب را خوانده و مفهوم را کاملاً درک کرده و سپس زیر نکات مهم خط را بکشید؛ نه آنکه در کتاب دنبال نکات مهم بگردید تا زیر آن را خط بکشید. 

2-    می‌توانید در هنگام مطالعه اولیه، از حاشیه نویسی در متن کتاب استفاده کنید و در مرور بعدی به این حاشیه‌ها هم توجه کنید؛ البته خلاصه نویسی، از حاشیه نویسی، بهتر و کارآمدتر است.

3-    اگر مکان مطالعه شما کمى آشفته و به هم ریخته است، مرتب کردن آن را به نیم ساعت پس از مطالعه موکول کنید؛ زیرا در این صورت، در حین مرتب کردن اتاق، به مطالبى که مطالعه کرده‏‌اید، فکر خواهید کرد و زمان مفیدى را از دست نخواهید داد.

4-    گاهى اوقات برای مطالعه، از مکان‏هاى استثنایى و هیجان‏ انگیز استفاده کنید تا مطلبى که مطالعه مى‏کنید، همراه آن خاطره در ذهن شما ماندگار شود.

5-    هیچ گاه مطالعه خود را به حضور در مکان خاصى مشروط نکنید؛ زیرا در این صورت، بهانه‏‌اى مى‏یابید تا در سایر مکان‏ها از مطالعه بگریزید. به یاد داشته باشید که در حقیقت، «مکان مطالعه، جایى است که شما هستید.»

6-     باید در خواندن کتاب استقامت داشته باشیم. استقامت، لجاجت نیست؛ بلکه نوعى بردبارى است؛ پس اگر مطلبی را خواندید و یاد نگرفتید، ناامید نشوید و به خاطر داشته باشید که بسیاری از داوطلبان دیگر هم در شرایط شما هستند و فقط با تکرار و سماجت موفق می‌شوند.

7-    به خاطر داشته باشید که حجم مطالعه، نباید حواس شما را پرت کند. بهتر است آن چه را که مى‏خواهید، بدانید و بفهمید و سپس با کلمات «سرعت» و «بیشتر» وسوسه شوید؛ زیرا اگر شما وقت مشخصی را برای مطالعه هشت صفحه بگذارید تا همه مطالب آن هشت صفحه را فرا بگیرید، بهتر است از اینکه سی صفحه را در همان وقت بخوانید و چیزی از آن دستگیر شما نشود.

8-    باید کتابى را که مطالعه مى‏کنید، مختص به خود شما باشد تا به راحتى در آن علامت‏گذارى و نکته نویسى کنید. استفاده از مداد یا ماژیک رنگى، به شما امکان مى‏دهد تا در مراجعه مجدد به کتاب، بهره بیشترى ببرید؛ هر چند نباید این خطوط رنگى، استفاده شما را از سایر خطوط کتاب کاهش دهد.

9-    گاهى قرار دادن یک پاداشِ مشروط براى مطالعه حجم خاصى از کتاب و یادگیری کامل آن، به هیجان و لذت مطالعه مى‏افزاید و نوعى اثر تشویقى بر شما مى‏گذارد. این پاداش‏ها مى‏تواند دیدن یک برنامه تلویزیونى، رفتن به مکانى خاص، انجام یک فعالیت مورد علاقه یا حتى خوردن یک خوراکى دلپذیر باشد.

10- رنگ کاغذ، رنگ قلم، نحوه نشستن، فاصله چشم با کتاب، نور محیط و سایر شرایط مکانى نیز در کارآیى مطالعه شما کاملاً مؤثرند؛ پس سعی کنید تمام این جوانب را در نظر گرفته و به صورت جدی، مطالعه را شروع کنید.

11-  بهترین زمان مطالعه برای انسان، هنگام آرامش و داشتن رضایت است؛ زیرا داشتن دغدغه و نگرانی در هنگام مطالعه، نتایج مطلوبی را برای انسان به همراه نخواهد داشت. مشغول بودن فکر و ذهن و خستگی روح و جسم، توان فرد را کاهش می‌دهد و در این حالت، مطالعه کتاب، جز اتلاف وقت و بی‌حاصلی سودی ندارد.

12- زمان مطالعه برای افراد مختلف، تفاوت می‌کند: برخی در سکوت شب و برخی نیز هنگام صبح را به عنوان زمان مطالعه انتخاب می‌کنند؛ اما مطالعه هنگام صبح از هر زمان دیگری بهتر است. مطالعه کتاب را صبح زود شروع کنید؛ زیرا ذهن انسان پس ازچند ساعت استراحت و آرامش، بیش از هر زمان دیگری آماده یادگیری است.

13- برای مطالعه هرچه بهتر در هنگام صبح، سعی کنید که شب‌ها زودتر بخوابید تا بتوانید مطالعه مفیدی داشته باشید. خستگی، دست کم ‪پنجاه درصد از توانایی ذهنی و مغزی انسان را کاهش می‌دهد و مطالعه در چنین وضعیتی، یادآوری مطالب فرا گرفته پیشین را نیز با اختلال روبرو می‌کند.

14- وسعت دید، یکی از عوامل کندخوانی است که باید از آن پرهیز شود. هنگام خواندن، وسعت دید را می‌توان تا حد دیدن بیش ‌از پنج کلمه در هر توقف گسترش داد. برای دیدن بیش از یک کلمه در هر بار خواندن، باید از حرکت سر جلوگیری شود؛ بدین ترتیب، تعداد توقف‌های یک خواننده در پاراگراف دو خط و نیمی، به حدود پنج تا شش توقف کاهش می‌یابد.

15- کتاب را همواره بدون شتاب و عجله مطالعه کنید و تا زمانی که مطلبی را به درستی فرا نگرفته‌اید سراغ مطالعه مطلب دیگری نروید. مطالب مشکل و آسان یک کتاب، به هم پیوسته و مرتبط است و زمانی‌که یک مطلب را خوب یاد نگرفته‌اید، مطالعه ‌و یادگیری مطالب دیگر با دشواری صورت می‌گیرد.

16-    جهش و پریدن از مطالعه یک موضوع به موضوعی دیگر، بدون در نظر گرفتن فاصله، سبب می‌شود که دو مطلب درهم آمیزد و در نتیجه هیچ کدام از دو مطلب به درستی در ذهن فرد باقی نماند. سعی کنید مطالبی را که از یک کتاب می‌خوانید، به هم پیوسته و مرتبط به یکدیگر باشد، و زمانی که از یک موضوع به موضوع دیگر می‌روید، حتماً باید توجه داشته باشید مطالبی را که در بین این دو مطلب وجود داشته و شما از خواندن آن صرف نظر کرده‌اید به خوبی می‌دانید یا ارتباطی با دو مطلب مورد نظر ندارد و یا اینکه در کنکور، ارزشی در تست زنی و نمره گرفتن ندارد.

17- یکی از عوامل عمده‌ای که باعث جلوگیری ‌از درک سریع و خوب یک متن در هنگام خواندن و مانع یادگیری آن مطلب می‌شود، تداخل آموخته‌های قبلی و بعدی است؛ یعنی مطالب قبلی آموخته شده با مطالب جدید در هم می‌آمیزد. برای جلوگیری از بروز این حالت، بهترین راه، مطالعه تک موضوعی است؛ یعنی در مدتی که یک مطلب را می‌خوانید از خواندن سایر مطالب در موضوعات دیگر خودداری کنید و تنها ذهن خود را روی همان مطلب متمرکز کنید و پس از استراحتی کوتاه یا در ساعت مطالعه بعدی،  موضوع مطالب را تغییر دهید. انجام این کار، باعث تداخل پیدا نکردن دانسته‌ها و آموخته‌های جدید با سایر مطالب قبلی می‌شود.

18-  در صورت مشاهده خستگی از یک موضوع یا یک کتاب (درسی و غیردرسی)، کتاب دیگری را (با حفظ فاصله زمانی) محور مطالعه خود قرار دهید.

19- در هنگام مطالعه، به عکس‌ها، نمودارها، جدول‌ها و سرفصل‌ها توجه کنید؛ زیرا ممکن است که از همین موارد در کنکور تست‌هایی طرح شود؛ علاوه بر این، توجه به این موارد، به یادگیری بهتر شما کمک می‌کند.