زبان و ادبیات فارسی را چگونه بخوانیم؟
درس زبان و ادبیات فارسی، یکی از مهم‌ترین دروس عمومی در آزمون سراسری است. این درس، برخلاف دو درس عمومی دیگر، یعنی زبان انگلیسی و عربی، در برگیرنده زبان رسمی ماست؛ زبانی که با آن با یکدیگر صحبت کرده و ارتباط برقرار می‌کنیم؛ اما اهمیت این درس، جدای از ضریب بالای آن (ضریب 4)، در مقایسه با دیگر دروس عمومی، به تنوع مباحث و موضوعاتی برمی‌گردد که در بیست و پنج سؤال مطرح شده از داوطلبان خواسته می‌شود. سؤالات زبان و ادبیات فارسی در آزمون سراسری در یکی دو دهه اخیر، نسبت به گذشته، از حیث شکلی و محتوایی، تغییراتی اساسی کرده و این تغییرات، سبب دشوارتر شدن سؤالات و مفهومی شدن آنها شده است؛ به گونه‌ای که بدون تسلّط خوب بر مفاهیم و موضوعات کتاب‌های زبان و ادبیات فارسی و دقت و تامل در برخی از جزییات آنها، نمی‌توان نتیجه رضایت بخشی در این درس کسب کرد. اهمیت دیگر درس ادبیات در این است که اولین درس دفترچه آزمون عمومی است و خوب یا بد تست زدن در این درس، می‌تواند تاثیر زیادی بر روحیه داوطلب بگذارد.
سؤالات زبان و ادبیات فارسی در آزمون سراسری، جز دو بخش لغت و تاریخ ادبیات، که سؤالات آن ارتباط مستقیمی با کتاب درسی دارد، در دیگر بخش‌ها (املاء، آرایه‌های ادبی، زبان فارسی و قرابت معنایی)، ارتباط صد درصد مستقیمی با کتاب درسی ندارد و مواد آن بعضاً از کتاب‌هایی به غیر از کتاب‌های درسی انتخاب می‌شود. بودجه‌بندی این سؤال‌ها به این ترتیب است:
1) لغت: دو تا سه سؤال، به معنی لغت اختصاص دارد. برای پاسخگویی به سؤالات این بخش، دانش‌آموزان، علاوه بر تسلّط کامل به واژه‌نامه‌های کتاب‌های ادبیات پایه‌های مختلف، باید با معانی برخی از واژه‌های مهم، که در واژه‌‌نامه‌ها نیامده است نیز آشنا باشند.
2) املاء: از مبحث املاء، معمولاً دو سؤال طرح می‌شود. در این بخش، متنی خارج از کتاب‌های درسی انتخاب می‌شود؛ امّا لغاتی که در این متن‌ها غلط املایی محسوب می‌شوند، به گونه‌ای در کتاب‌های درسی وجود دارند. آشنایی با لغات مهم املایی کتاب‌های زبان و ادبیات فارسی، شرط پاسخگویی به سؤالات املاء است.
3) زبان فارسی: از این بخش معمولاً پنج تا شش سؤال مطرح می‌شود. شمارش واج، تکواژ و واژه، ساختمان واژه، مباحث متعدد گروه اسمی، جمله‌های چند جزیی و ویرایش، عمده مباحثی است که در این چند سال از آنها سؤال طرح شده است. از مباحثی دیگر، چون فرایندهای واجی، کلمات دخیل، شیوه بلاغی و تشخیص اضافه‌های تشبیهی و استعاری نیز در آزمون سراسری سؤالاتی طرح شده است. برای پاسخگویی به سؤالات زبان فارسی، علاوه بر مطالعه کتاب درسی و حل تست‌های سراسری، مطالعه کتاب‌های کمک آموزشی نیز توصیه می‌شود.
4) تاریخ ادبیات: سه سؤال از پرسش‌های این آزمون به تاریخ ادبیات اختصاص دارد. برای پاسخگویی به سؤالات این بخش، باید درآمدهای آغازین فصل‌های کتاب‌های ادبیات فارسی، نکات تاریخ ادبیاتی آغاز درس‌ها و اعلام ادبیات فارسی کتاب‌ها را به دقت مطالعه کرد.
5) آرایه‌های ادبی: از مبحث آرایه، سه سؤال مطرح می‌شود. از آنجایی که ابیات و شواهد سؤالات آرایه‌های ادبی، اکثراً خارج از کتاب‌های درسی است، در نهایت، درک و شناخت عمیق هر یک از آرایه‌ها و تشخیص آنها در ابیات خارج از کتاب‌های درسی، شرط پاسخگویی به سؤالات این بخش است. بهتر است که شما داوطلبان رشته‌های غیر علوم انسانی نیز، با مباحث و موضوعات آرایه‌های ادبی، در حد کتاب آرایه‌های ادبی علوم انسانی آشنا شوید.
6) قرابت معنایی و تناسب مفهومی: هشت تا نه سؤال به قرابت معنایی اختصاص دارد. در این بخش، معمولاً بیت یا عبارتی از کتاب درسی انتخاب و ابیاتی خارج از کتاب‌های درسی در گزینه‌ها درج می‌شود؛ در این حال، داوطلب باید به تناسب و اشتراک مفهومی این ابیات پی ببرد و گزینه درست را انتخاب کند. درک عمیق مفاهیم کتاب‌های درسی ادبیات و تشخیص این مفاهیم در ابیات و عبارات خارج از کتاب، شرط پاسخگویی به سؤالات این بخش است. داوطلبان عزیز باید توجه داشته باشند که یک مفهوم و مطلب را می‌توان به شکل‌های گوناگون بیان کرد.
الف) معنای لغات و اصطلاحات و املاء لغات
برای تقویت این قسمت، درس‌ها و متن‌های ادبی را بخوانید و به معانی لغات و اصطلاحات و کنایه‌هایی که در آنها به کار رفته است، نیز توجّه کنید. برای یافتن معانی لغات، حتماً از قسمت واژه‌ها و اعلام در انتهای کتاب استفاده کنید و تنها به توضیحات مدرّسان و معلمان یا اطّلاعات شخصی‌تان اکتفا نکنید. همچنین معانی گوناگون یک واژه را یاد بگیرید.
درس‌هایی را که جمله های آنها سخت تر است، با دقّت بیشتری بخوانید و سطر به سطر آنها را معنی کنید و از اصطلاحات، کنایه‌ها و ... که در آنها به کار رفته است، غافل نشوید. درس‌ها را به گونه‌ای مورد مطالعه قرار دهید که اگر سؤالاتی با عنوان درک مطلب از آن درس‌ها مطرح شد، توانایی پاسخگویی به آن سؤالات را داشته باشید (درک مطلب، گونه‌ای سؤال است که در مورد مفهوم متن و منظور نویسنده از کاربرد جمله‌ای خاص، از شما پرسش میکند).
اشعار را بخوانید و آنها را معنی کنید. در اشعار به آرایه‌های ادبی، کنایه‌ها و استعاره‌ها توجّه کنید. معانی اشعار را بیت به بیت مطالعه کنید. توجّه داشته باشید که درک عمیق معانی اشعار، بسیار مهم است؛ چون در آزمون سراسری سال‌های اخیر، به اشعار و کشف ارتباط میان آنها توجّه ویژه‌ای شده است. برای حفظ کردن لغات و اصطلاحات، میتوانید از دو روش زیر در هنگام مطالعه و یادگیری، استفاده کنید:
روش اوّل: استفاده از کلمات هم خانواده است؛ مثلاً، برای حفظ معنی کلمه «مقیم» ببینید که چه کلمه هم خانواده‌ای از آن را می‌شناسید (اقامت کننده) و به کمک آنها کلمه مورد نظر را فرا گیرید (مقیم یعنی اقامت‌کننده؛ کسی که در مکانی مسکن گزیده است).
روش دوم: تداعی معانی است. در این روش، ببینید که واژه یا لغت مورد نظر در ذهن شما چه معنایی را تداعی میکند؛ مثلاً کلمه «مهد» شما را به یاد کلمه مهد کودک می‌اندازد که به معنی محل نگهداری کودک است؛ بنابراین، مهد به معنی محل نگهداری و گهواره است. شما در اینجا معانی کلمات ناآشنا را با کلماتی که برای ذهن شما آشنا هستند، پیوند می‌زنید. مثال دیگر، کلمه «محظوظ» است که شما را به یاد حظ کردن (به معنی بهره‌مند شدن) می‌اندازد؛ پس، محظوظ به معنی «بهره‌مند شده» است.
سعی کنید که با استفاده از این روش‌ها و خلاقیّت، علاوه بر اینکه مطالب را بهتر به حافظه می‌سپارید، مطالعه درس ادبیّات را نیز برای خودتان شیرین‌تر کنید؛ مثلاً وقتی معنی لغات را حفظ می‌کنید، کمی چاشنی خنده‌دار به ذهن خود هدیه کنید تا هم از حالت خشک صرف یادگیری لغت بیرون آید و هم یادگیری آسان‌تر شود. میتوانید از میان لغات سخت، لغت هفته انتخاب کنید و در طی هفته که ادبیات دارید به آن لغت توجه خاص داشته باشید. میتوانید علاوه بر استفاده از جعبه «لایتنر» از چسباندن لغات بر در و دیوار نیز برای یادگیری بهتر آنها استفاده کنید. اگر از جعبه «لایتنر» استفاده می‌کنید، روی فیش‌های این جعبه میتوانید معانی اصطلاحات و واژه‌ها و عبارات مهم و حتی معانی ضرب‌المثل‌ها یا کنایه‌ها و استعاره‌ها را نیز یادداشت کنید؛ علاوه بر این، به لغاتی که مشابه همدیگر هستند نیز توجه کنید و آنها را روی یک فیش یادداشت کنید.
برای تقویت این قسمت از ادبیات، کارهای زیر را حتماً انجام دهید:
1ـ حتماً لغات و اصطلاحات مهم کتاب‌های درسی را با رنگ‌های مختلف مشخص کنید.
2ـ لغت‌های مهم املایی یا معنایی را پس از مشخص کردن در کتاب، در خلاصه خود وارد کنید.
3ـ سعی کنید که هفته‌ای 5/1 تا 2 ساعت در زمان‌های مختلف (مثلا سه روز، روزی سی دقیقه) لغات ادبیات را مرور کنید.
4- لغات انتهای کتاب را هرگز فراموش نکنید و حتماً آنها را هم با دقت زیادی مطالعه کنید.
5- سعی کنید که حتماً درس‌های گروه کلمات املایی زبان فارسی را با دقت زیادی مطالعه کنید و آنها را یاد بگیرید.
ب) تاریخ ادبیات
این قسمت از کتاب ادبیّات، که به زندگی شاعران و نویسندگان اشاره میکند و در آنها موضوعاتی مانند: سال تولد و فوت، محل تولد، نام آثار آنان و محتوای آنها و به طور کلی هرگونه اطلاعاتی را درباره آنها مطرح میکند، به خاطر تعداد زیاد نویسندگان و شاعران، که در کتاب ادبیّات مطرح شده است، بیشتر امکان دارد که فراموش شود؛ پس این قسمت از درس ادبیات، به صورت اساسی، نیاز به حفظ کردن دارد. برخی از داوطلبان با حفظ کردن این مطالب مشکل دارند و زود مطالب این بخش را فراموش می‌کنند؛ اما باید به این نکته توجه داشته باشید که برای کسب یک درصد قابل قبول در درسی که بیشتر داوطلبان در آن، نمره خوبی را کسب می‌کنند، انجام این کار، بسیار مهم است؛ با این همه، کارهایی وجود دارد که انجام آنها فراموشی را کاهش می‌دهد. در زیر به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
1ـ حتماً مطالب مورد نیاز تاریخ ادبیات را دسته‌بندی کنید. این کار می‌تواند به صورت قرن‌های مختلف یا موضوعی یا هر طور که خودتان می‌خواهید، انجام پذیرد. این عمل باعث می‌شود که مطالب را دیرتر فراموش کنید. حتماً تاریخ ادبیات را در خلاصه خود به صورت دسته‌بندی شده بنویسید؛ یعنی علاوه بر اینکه در مورد یک شخص، قرن، نام کتاب و ... توضیحات را از هم جدا می‌کنید، افراد مختلف را نیز طبقه‌بندی کنید؛ مثلاً شاعران معاصر و شاعران قرن سه و ....
2- سعی کنید که خلاصه خود را به صورت جذاب و با رنگ‌های مختلفی بنویسید تا تصویر بهتری از آن در ذهنتان شکل بگیرد. از آنجایی که مطالب حفظی برای ماندگاری بهتر و بیشتر، نیاز به مرور شدن دارند، بسته به برنامه درسی و نیاز خودتان، حتماً زمانی را برای مرور، هر چند مرورهای سریع، در نظر بگیرید.
3ـ اعلام انتهای کتاب‌ها را فراموش نکنید و اگر توانستید، نکته‌های آنها را نیز در خلاصه خود اضافه کنید.
4- روش‌های خاصّی برای حفظ اسامی و نکات و... ابداع کنید؛ مثلاً برای یادگیری و حفظ مطالب از تکنیک‌هایی نظیر مخفّف‌ها استفاده کنید؛ مثلاً برای حفظ آثار خمسه نظامی گنجوی، که عبارتند از: مخزن الاسرار، لیلی و مجنون، خسرو و شیرین، هفت پیکر و اسکندرنامه، با استفاده از حروف اوّل آنها می‌توان کلمه مخفّف «ملخ‌ها» را ساخت و از این کلمه برای یادآوری آثار نظامی استفاده کرد.
5- خلاصه‌ای از مطالب کتاب را به صورت فیش درآورید تا در زمان‌های مناسب بتوانید آنها را مرور کنید.
6- گرچه به خاطر راحتی خودتان و سهولت در یادگیری‌تان، این شما هستید که باید تصمیم بگیرید که چگونه خلاصه‌برداری کنید، اما پیشنهاد ما این است که در بالای این فیش‌ها، نام شخصیّت مورد نظر خود را بنویسید و اطّلاعاتی را که درباره این شخصیّت در کتاب‌های درس ادبیّات می‌بینید، در پایین آن یادداشت کنید؛ از جمله قرنی که در آن می‌زیسته‌اند، آثار، محتوای آثار، سبک ادبی، نگارش نویسنده یا ویژگی‌های خاص نگارش او، شاگردان و هم عصران معروف آن و به طور کلی هر گونه اطّلاعاتی را که در کتاب‌های درسی درباره آنها آمده است، به طور خلاصه در این بخش یادداشت کنید. در پایان، لازم است یادآوری شود که در تهیه این فیش‌ها و خلاصه‌ها، حتماً به قسمت اعلام در انتهای کتاب توجّه کنید؛ زیرا این بخش، بسیار مورد توجّه طراحان سؤال است.
پ) آرایه‌های ادبی
آرایه‌های ادبی، دارای تعاریف و موضوعاتی است که تنها حفظ کردن آنها، کمک چندانی در پاسخ دادن به سؤالات نمی‌کند؛ به طور مثال، شاید همه بدانند که تعریف تشبیه چیست یا استعاره کدام است، اما نکات ریز و کاربردها و مثال‌های این موارد، از تعاریف آنها مهم‌تر است. برای اینکه در تست زنی آرایه‌های ادبی موفق باشید، حتماً سعی کنید که بسیار تمرین نمایید. تمرین کردن در این بخش، بسیار مهم است؛ پس سعی کنید تا میتوانید، در اشعار مختلفی که در کتاب‌های درسی و غیردرسی آمده است، دنبال آرایه‌های ادبی بگردید و تمام بحث‌هایی را که خوانده‌اید، در این اشعار پیاده کنید. برای اینکه همه آرایه‌ها، برای زمان بیشتر و به صورت بهتری در ذهنتان بماند، حتماً هر آرایه را با یک رنگ خاص بنویسید و برای هر آرایه، مثال‌های جالب و به خاطر ماندنی را حفظ کنید. با انجام این دو کار، خواهید توانست پاسخ سؤالات راجع به آرایه در آزمون سراسری را نیز خودتان استنباط کنید و آنها را علامت بزنید؛ فقط کمی تمرین می‌خواهد. اگر لازم دیدید، میتوانید نکته‌های مهم برخی از ابیات در زمینه آرایه را نیز در خلاصه خود وارد کنید.
ت) زبان فارسی
زبان فارسی نیز، مانند آرایه‌های ادبی، از جمله بخش هایی از ادبیات است که یادگیری صرف قواعد آن، کمک مؤثری به تست زنی در این مبحث نمی‌کند؛ زیرا شما باید بعد از خواندن قواعد، بتوانید آنها را در جمله بیابید و درک کنید. برای انجام این کار، ابتدا حتماً کلیات مباحث و تعاریف را با مطالعه کتاب یاد بگیرید و بعد از آن، تا میتوانید، تست استاندارد بزنید تا با نکته‌های ریز زبان فارسی نیز آشنا شوید؛ به طور مثال، مبحث تعداد تکواژه، مبحث سنگین و وقت‌گیری است؛ اما این موضوع نباید باعث شود تا شما این مبحث را کلاً رها کنید. پس از اینکه هر مبحث زبان فارسی را خواندید، تا میتوانید، تست بزنید. هر چند ممکن است تست‌هایی که از این قسمت مطرح شود آسان باشد، اما توجه داشته باشید که در صورت کار نکردن روی زبان فارسی، امکان آن هست که نمره چند تست را از دست بدهید.
ث) قرابت معنایی
آخرین و شاید مهم‌ترین قسمت ادبیات در آزمون سراسری، قرابت معنایی است. قرابت معنایی، کاملاً به درک ادبی شما مربوط است و شاید تنها کاری که می‌توان برای بهبود قرابت معنایی انجام داد، بالا بردن درک ادبی و درک معانی و مفاهیم شعرهای مختلف است. برای یادگیری بهتر مبحث قرابت معنایی، سعی کنید که کتاب شعری تهیه کرده و مفهوم شعرهای مختلف آن را درک کنید و ارتباط آن را با اشعار کتاب فارسی بیابید. اصلاً لازم نیست که هر روز مقدار زیادی از این کتاب را بخوانید؛ حتی اگر فقط روزانه ده بیت شعر از این کتاب بخوانید نیز بسیار خوب است؛ اما سعی کنید که این کار را حتماً به طور مداوم انجام دهید تا به مرور زمان، درک شما از ادبیات و اشعار مختلف، بالا برود یا بتوانید راحت‌تر سؤالات را پاسخ دهید؛ البته اگر در این قسمت از ادبیات مشکل دارید، فراموش نکنید که در مدت کوتاه، پیشرفت فوق‌العاده‌ای برای شما حاصل نخواهد شد؛ اما اگر این کار را به صورت مداوم انجام دهید، مطمین باشید که نتیجه‌اش را در آزمون سراسری می‌بینید.
شما داوطلبان عزیز باید توجه داشته باشید که حتماً تا قبل از عید، حداقل یک بار، همه کتاب‌هایتان را تمام نموده و نکته‌های مهم آنها را استخراج کرده و خلاصه‌برداری نمایید و هر چند وقت یک‌بار، آنها را مرور کنید. مطمین باشید که حتماً موفق خواهید شد.
